Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Doktora
Tezin Yürütüldüğü Kurum: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2022
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: ALPER YILDIRIM
Danışman: Hasan Hüseyin Adalıoğlu
Özet:
Bu tez, Kaçarlar devrinde İran petrollerini ve İngilizlerle yapılan imtiyaz
anlaşmalarını ele almaktadır. 19. yüzyılla birlikte petrolün ticarî bir meta
olarak tarih sahnesine çıkması ve İran’da petrolün varlığına dair bilimsel
verilerin tespiti, bu alanda çıkar elde etmek isteyen müteşebbislerin bölgeye
ilgisini çekti. Bu süreçte 20. yüzyılın başından itibaren İngiltere’de donanma
yakıtının kömürden petrole dönüştürülmesi, İran petrollerinin önemini ortaya
çıkardı. Bu hususta William Knox D’Arcy ile yapılan imtiyaz anlaşmasının
daha sonra İngiltere Devleti’nin eline geçmesi, İran ve İngiltere arasında yeni
bir sürecin başlangıcı oldu. Geçmişte İngiltere için öncelikle Hint sömürge
yollarının güvenliği açısından önemli görülen İran, petrolün ön plâna
çıkmasıyla İngiltere’nin gözünde özel bir değer kazanmaya başladı. Böylece
İran petrolünün güvenliği ve devamlılığı İngiltere’nin bölgedeki öncelikli
meselelerinden biri haline geldi. Sonuç olarak İngiltere, İran’ı jeopolitik ve
ekonomik bir varlık olarak görmeye başladı. Bu doğrultuda söz konusu süreci
çeşitli yönleriyle inceleyen doktora tez çalışmamız İran petrol tarihi
hususunda, İran petrolünün keşfinden 1933 Anlaşması’na kadar yaşanan
gelişmelere ışık tutmaktadır.
Tez kapsamında yapılan araştırmalar neticesinde, Kaçarlar dönemi
İran hükûmetinin söz konusu imtiyazları önceleri gönüllü olarak verdiği,
herhangi bir zorlama ile bunu yapmadığı ancak ilerleyen süreçte
imtiyazlardan elde edilen kâr miktarının âdil olarak pay edilmemesi gibi
nedenlerle İngiltere ile ihtilafa düştüğü görülmüştür. Tüm bu olaylar, İran
petrolünün millîleştirilmesi sürecini tetiklemiştir.